معماری اسلامی چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

از زمان اسلام تا به امروز معماری اسلامی در بر گیرنده طیف گسترده ‌ای از سبک ‌های سکولار و مذهبی است که بر روی طراحی و ساخت سازه ‌ها در فرهنگ اسلامی و فراتر از آن تاثیر داشته است. معماری در جهان اسلام یکی از بزرگترین جلوه‌های ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی به‌شمار می‌رود.

معماری یا مهرازی یعنی ارائه بهترین راه حل، چه استفاده از راه‌حل‌های گذشته، چه خلق راه‌حل جدید برای رسیدن به هر هدفی.

معماری هنر و دانش طراحی بناها و سایر ساختارهای کالبدیست. تعاریف جامع تر، بیش‌تر معماری را شامل طراحی تمامی محیط مصنوع از طراحی شهری و طراحی منظر تا طراحی خرد جزییات ساختمانی و حتی طراحی مبلمان می دانند.

طراحی معماری در اصل استفاده خلاقانه از توده، فضا، بافت، نور، سایه، مصالح، برنامه و عناصر برنامه ریزی مانند هزینه، ساخت و فناوری است به منظور دستیابی به اهداف زیباشناختی، عملکردی و اغلب هنری. این تعریف، معماری رااز طراحی مهندسی که استفاده خلاقانه از مصالح و فرمها با بهره گیری از ریاضیات و قواعد علمی است، متمایز می کند.

آثار معماری به عنوان نمادهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی یک کشور شناخته می شوند. تمدن‌های تاریخی نخست از طریق همین آثار معماری شناخته می شوند. ساختمان‌هایی چون تخت جمشید، اهرام ثلاثه مصر، کالاسیوم روم از جمله چنین آثاری محسوب می شوند. آثاری که پیوند دهنده مهم خودآگاهی‌های اجتماعی بوده‌اند. شهرها، مذاهب و فرهنگ‌ها از طریق همین یادواره ها خود را می‌شناسانند.

سبک های معماری اسلامی

معماری اسلامی طیف وسیعی از مساجد، مقبره ها،‌ کاخ ها و قلعه ها را در سراسر جهان در بر گرفته است، به خصوص در کشورهایی که توسط مسلمانان در قرن هفتم تسخیر شدند. این نوع معماری در بر گیرنده سبک های متنوع اسلامی است که از آن جمله اند مکتب سوریه، مکتب مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا،‌مکتب ایرانی شامل ایران، عراق،‌آسیای میانه، افغانستان و بخشی از پاکستان‌، مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی، مکتب هند. در طرح شهرهای اسلامی تاثیر هر دو نوع معماری بیزانسی و ساسانی را مشاهده می کنیم. چنانچه در این شهرها غالبا، کاخ، دارالخلافه یا دارالحکومه و سایر سازمان های اداری چون دیوانخانه و دارالضرب در یک مکان مجتمع است و در کنار هم قرار دارد که به عنوان نمونه می توان از بصره، کوفه، بغداد و غیره نام برد.

بناهای معماری اسلامی ایران

معماری ایرانی را در دوره اسلامی پیش از دوره معاصر به چهار سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم می کنند. نمونه بناهای معماری اسلامی ایران در شیوه خراسانی عبارت است از مسجد جامع فهرج، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد قدیم عزآباد یزد در نزدیکی رکن‌آباد یزد، توران پشت یزد، اصل مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع یزد، مسجد جامع ابرقو، مسجد جامع نائین، مسجد جامع میبد، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نیریز. نمونه بناهای معماری اسلامی ایران در شیوه رازی عبارت است از گنبد خواجه نظام‌الملک،‌ گنبد تاج‌الملک،مسجد جامع نائین،‌ مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا، گنبد قابوس، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان.

شاخصه های آثار معماری اسلامی

گنبدهای بزرگ و مناره ها,حیاط های بزرگ که با سالن نمازخانه ی مرکزی ادغام شدند,کاربرد نقوش هندسی: در این نقوش علاقه مندی به تکرار، تعادل، تقارن و تداوم دیده شده است.ترکیب هندسه با تاثیرات بصری و استفاده از رنگ که تعادل در فضاهای مثبت و منفی ایجاد کرده است,نور,نقوش اسلیمی و آرابسک,کاربرد وسیع خوشنویسی عربی به عنوان عنصر تزئینی,تقارن و آب: در آب و هوای گرم شهرهای اسلامی، آب در حیاط خلوت ها و آبنماها نه تنها در خنک کردن فضا نقش اساسی داشته بلکه تاکیدی بر روی محور بصری در معماری اسلامی است,محراب در داخل مسجد برای نشان دادن مکان معبه,استفاده از رنگ های روشن,تمرکز بر فضای داخلی به جای فضای بیرونی.

طراحی معماری اسلامی صفویه

شاهان صفوی با اعلام آیین شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور مشوق نوعی راه و رسم مذهبی نظام مندتر بودند. این تغییر را به بهترین شکل می توان در رشد مقبره شیخ صفی دید که آینه ی فضای فرهنگی در ایران در اوایل عهد صفوی محسوب می شود. ترکیب رنگ‌های سماوی آبی و طلایی با شمسه های شعاعی و ستاره،‌ تصویری قدرتمند از آسمان ایجاد می کند، درونمایه ای که بارها در معماری اسلامی صفوی استفاده شده است، ‌مثلا در داخل مسجد شیخ لطف الله در اصفهان و آثار هنری دیگری مثل کتاب آرایی و فرش. در دوران صفوی چندین نمونه عالی کاروانسرا در ایران ساخته شد به طور مثال کاروانسرای مجموعه مدرسه مادر شاه (چهار باغ) اصفهان که همراه با مسیر بازار ساخته شد،‌ نمونه ای از کاروانسراهای شهری صفوی و یکی از آخرین ساختمان های دوره ی صفوی است.

تاریخچه معماری اسلامی جهان

میراث معماری اسلامی با تمامی غنا، زیبایی و تنوع شاهدی بر عظمت تمدن اسلامی است. تمدن اسلامی و دستاوردهای معماری، به اوجش بین قرن های هفتم و سیزدهم در برخی از مکان ها رسید از آن جمله اند ترکیه ی مدرن و هندوستان مسلمان که به شکوه خود در دوره ی شکوفایی تمدن اسلام رسیدند. با ظهور بنی امیه، اولین سلسله ی اسلام، در سال ۶۶۱، جهان مسلمان از بخش هایی از آسیای مرکزی تا لیبی مدرن امروزی و تمامی منطقه ای که خاورمیانه است گسترش یافت. از جمله بناهای اسلامی این دوره عبارت است از مسجد دمشق و گنبد بیت المقدس در اورشلیم.

ویژگی معماری اسلامی نوین

معماری اسلامی به طور همزمان بایستی مدرن باشد.

از این رو که از مصالح مدرن، روش ساخت و سامانه ی نوین استفاده کند.

به نحوی که مصالح سنتی و سامانه های قدیم به روشی خلاق و نوین به کار روند.

تا با اصولی نظیر« فرم از عملکرد پیروی می کند» تطبیق یابد و از تفریط و آشفتگی بپرهیزد.

و سازگار با اصولی نظیر «پیچیدگی در نهایت سادگی» باشد.

تا بهینه بودن را در ارتباط با سازه، خدمات و اهداف عملکردی به حداکثر برساند.

طراحی این سبک نوین و مدرن با پیشرفت فنآوری و جامعه ی اسلامی مدرن رشد خواهد کرد.

و معماران مسلمان بایستی ساختمان هایی را بسازنند.

که متناسب با زمان و درک صحیحی از تاریخ، فرهنگ و بافت محیطی باشد.

کاخ‌ها

احداث کاخها در ایران به گذشته‌های بسیار دور بازمی‌گردد. مفهوم امروزی کاخ با مفهوم این کلمه در گذشته متفاوت است. در گذشته بناهایی منفرد با نوعی معماری برتر از دیگربناها احداث می‌گردید که کاربردهای متعددی داشت؛ مثلاً، ممکن بود زمانی به عنوان معبد و نیایشگاه و گاه به جای قلعه دفاعی و سرانجام برای سکونت حکمرانان استفاده شود (چغازنبیل). به تدریج ماهیت این بناها تغییر یافت و کاخها یا قصرها در ایران مقر حکومت سلسله‌های مختلف شد؛ برای مثال در زمان هخامنشی تخت جمشید، در زمان اشکانی کاخ آشور، در زمان ساسانی تیسفون و کسری و سروستان را می‌توان نام برد. در دوره اسلامی این‌گونه بناها به تدریج برای سکونت و امور حکومتی استفاده گردید.

از صدر اسلام کاخ یا بنای با شکوهی که در مقیاس برتر ساخته شده باشد، به جای نمانده‌است. شیوه معماری کاخ العمره و کاخ المشتی ـ که در زمان امویان احداث گردید و بقایای آن هنوز پابرجاست ـ از شیوه هنری عهد ساسانی اقتباس شده‌است.

از زمان صفوی احداث کاخها وارد مرحله تازه‌ای شد و در پایه تختهای سه‌گانه آن‌ها (تبریز، قزوین و اصفهان) نمونه‌های جالب توجهی ساخته‌است. کاخهای چهل ستون، هشت بهشت و عالی قاپوی اصفهان، صفی‌آباد بهشهر، فین کاشان و فرخ‌آباد ساری از مهمترین نمونه‌های شیوه معماری عهد صفویان هستند. ایجاد کاخها به همین شیوه تا عهد نادرشاه (مانند کاخ خورشید کلات) و عهد قاجار (مانند کاخ صاحبقرانیه و شمس‌العماره) ادامه یافت. کاخها در ایران نقشه‌های گوناگونی داشته‌است: برخی کوشک مانند بوده‌اند (مانند هشت بهشت صفی‌آباد), بعضی نقشه مربع و مستطیل داشته‌اند و برخی چند ضلعی بوده‌اند. مهمترین مسئله در ساختن کاخها، به ویژه از عهد صفوی به بعد، تزیین با کاشیکاری، گچبری، آیینه کاری و سنگ کاری است.
معماری اسپانیا دوره اسلامی

chehel sotoun

کاروانسراها


ساخت کاروانسرا با توجه به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و مذهبی، از روزگاران قدیم در ایران مورد توجه خاص بوده‌است. به‌طور کلی کاروانسراها به دو گروه برون‌شهری و درون‌شهری تقسیم می‌شوند.

توسعه راه‌های تجارتی و زیارتی باعث شده که در بین جاده‌های کاروانی در سراسر کشور کاروانسراهایی برای توقف و استراحت کاروانیان بنا شود. موقعیت جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی در ایران از علل ازدیاد و گسترش این بناها بوده‌است. در ایران به فاصله هر چهار فرسنگ(۲۶ کیلومتر) کاروانسرایی برای استراحت بنا شده‌است. زیارت شهرهای مذهبی مانند قم، مشهد و کربلا باعث شده بود تا کاروانسراهای متعددی در مسیر جاده‌هایی که به این شهرها منتهی می‌شود، احداث گردد (در مسیر خراسان بزرگ، غرب به شرق، کرمانشاه و مشهد). این راه ارتباطی مهم از غرب به شهرهای مذهبی نجف و کربلا و از شرق به حرم علی بن موسی الرضا در مشهد متصل می‌شده‌است. همچنین در زمان صفوی برای رفاه حال زائران، کاروانسراهایی در این مسیر بنا شده که در حال حاضر بقایای پنجاه کاروانسرا باقی است.

معماری کاروانسراهای ایران بسیار متنوع است. معماران با توجه به موقعیت اقلیمی سرزمین ایران، کاروانسراهایی با ویژگی‌های گوناگون احداث کرده‌اند. در ساخت کاروانسراهای برون‌شهری از نقشه‌های چهار ایوانی، دو ایوانی، هشت ضلعی، مدور، کوهستانی و نوع کرانه خلیج فارس استفاده شده‌است. در احداث کاروانسراها مانند مساجد و مدارس بیشتر از طرح چهار ایوانی استفاده شده و اتاقهایی در اطراف حیاط، برای استفاده مسافران ساخته شده‌است. برخی از کاروانسراها با شیوه‌های آجر کاری، گچبری و کاشیکاری مزین شده‌اند (مانند رباط شرف خراسان، کاروانسرای سپنج شاهرود و مهیار اصفهان).

islamic-architecture

 

حمام‌ها


حمام‌ها از دیگر بناهای غیر مذهبی ایران است که در شهرها و روستاهای مختلف احداث شده‌است. در ادیان مختلف آیین شستشو، غسل و تطهیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. طبق مدارک موجود توجه به پاکیزگی و طهارت در ایران زمین به دوران قدیم حتی پیش از زرتشت می‌رسد؛ بنابراین نیاز بشر به محلی برای شستشو و تطهیر، موجب احداث حمامها شده‌است. طبق مدارک باستانشناسی از جمله قدیمیترین حمامها، حمامی در تخت جمشید از دوره هخامنشی و حمامی در کاخ آشور متعلق به دوره اشکانیان است.

بعد از ظهور اسلام، پاکیزگی ـ به ویژه غسلهای متعدد و وضو برای نمازهای پنجگانه ـ در زندگی روزمره مسلمانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد تا جایی که سخن پیامبر اسلام: «النظافه من الایمان» شعار هر مسلمان گردید.

در شهرهای اسلامی حمامها در گذرگاه‌های اصلی شهر، راسته بازارها و کاخهای حکومتی طوری ساخته می‌شد که برای تأمین آب بهداشتی و خروج فاضلاب مشکلی پیش نیاید. شاید بتوان گفت حمامها پس از مسجد و مدرسه یکی از مهمترین بناهای شهری محسوب می‌شدند.

فضای اصلی هر حمام، شامل بینه، میان در و گرمخانه بود. به این ترتیب که هر یک از فضاهای فوق به وسیله راهرو و هشتی از فضای دیگر جدا می‌شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم شود. کف حمامها از سنگ مرمر و دیگر سنگ‌ها پوشیده شده بود، ازاره حمام با سنگ و کاشی تزیین می‌شد. از جمله تزیینات داخلی حمامها آهکبری به صورت ساده و رنگی بوده‌است (مانند حمام گنجعلیخان کرمان، کردشت میانه و خسرو آقا اصفهان).

islamic-architecture

قلعه‌ها

آغاز خانه‌سازی بشر همواره با اندیشه دفاع در برابر دشمنان همراه بوده‌است و قلعه‌ها مظاهر بارز اندیشه دفاعی انسان هستند.

به‌طور کلی قلعه‌ها به دو گروه عمده تقسیم می‌شود: قلعه‌های کوهستانی و قلعه‌های دشت. همان‌طور که در معرفی کاخها گفته شد، از یک بنا ممکن است استفاده‌های گوناگونی شود. از قلعه نیز در موقع آرامش و صلح به عنوان کاخ استفاده می‌شد. با این توضیح تخت جمشید را، با توجه به طراحی آن، می‌توان یک قلعه دانست. همچنین از تخت سلیمان در تکاب آذربایجان غربی ـ که مکانی مقدس بوده ـ گاهی به عنوان نیایشگاه و زمانی به عنوان کاخ استفاده می‌شده‌است.

بزرگترین و مستحکمترین قلعه‌هایی که در ایران بنا شده، متعلق به فرقه اسماعیلیه است. این قلعه‌ها در بلندیهای رشته کوه‌های البرز بنا شده‌اند (مانند الموت، لمبسر، گردکوه، سارو و امامه).

معماری این‌گونه قلعه‌ها جنبه نظامی و دفاعی داشته و طرح و نقشه آن‌ها ویژگی‌های گوناگونی دارد. قلعه‌ها در صعب العبورترین بلندیهای کوهستانی بنا می‌شدند و چون طرح و نقشه‌ای از پیش آماده نداشتند، طراح یا معمار حصارها، برجها، اتاق‌ها و ورودیها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره‌ها، احداث می‌کرد. به این علت اغلب قلعه‌های کوهستانی دارای طرح هندسی مشخص نبودند. مصالح ساختمانی قلعه‌ها بیشتر قلوه سنگ و آجر، و ملاط آن ساروج و آهک بود.

قلعه‌هایی که در دشت برای محافظت از کاروانها یا برای استفاده سربازان بنا می‌شد عمدتاً طرح هندسی مشخص داشتند و دارای نقشه‌های مربع، مستطیل، چند ضلعی و مدور بودند. این قلعه‌ها دارای برج و بارو بودند و مصالح ساختمانی آن‌ها نیز از آجر و خشت بود (مانند قلعه گلی ورامین، میان گاله گرگان، قوشچی ارومیه و قلعه کهنه کرمانشاه).

در قرن دوازدهم هجری ایجاد قلعه در گذرگاه‌ها به شیوه گذشته متوقف شد و پاسگاه‌ها و سربازخانه‌هایی به شیوه جدید احداث گردید. همچنین در کرانه خلیج فارس قلعه‌هایی با سبک معماری غربی ساخته شد (مانند قلعه‌های هرمز، خارک، قشم و بندر عباس).